Blog

Çoxumuzun bildiyi bir tərif var: Cahil cəsarət. Bu tərifdən anlayırıq ki, cahil insan cahilliyi ilə özünü göstərməyə çalışır. Cahil insan əslində çatışmazlıqlarına şüursuzdur və bu şüursuzluqla hadisələrə və insanlara yüngül yanaşa bilər. Ümumiyyətlə, insanların illərdir mübarizə apardığı bilik və avadanlıqların əhəmiyyətini və dəyərini başa düşməkdən uzaqdır. Cahilliyə şişirdilmiş cəsarət daxildir.

Bu "cahil cəsarət" yalnız bizə xas bir deyim və hadisə deyil, bəzi mütəxəssislərin bu məsələni həqiqətən sosial problem kimi həll etdikləri mənasını verir.

Cornell Universitetindən iki psixoloq; Justin Kruger və David Dunning bəzi ciddi araşdırmalar aparmışlar. Bəzi tezislər irəli sürdülər və maraqlı nəticələrə gəldilər. Tədqiqat ədəbiyyatda özlərinə ad verdikləri bir sindrom kimi yer tutdu: Dunning - Kruger Sindromu. Sindrom əslində qavrayışda bir qərəzdir və bildiyimiz kimi 'cahil cəsarət' sözünün elmi bərabəridir.

Dunning-Kruger Sindromuna qayıdaq. Bu iki psixoloq, bəzi insanların layiq olmadıqları  halda necə yüksək səviyyəli vəzifələr tuta bildiklərini, üstəlik 1999-cu ildə bir fikir ortaya qoyduqlarını heyrət etdi: Cahil insan, həqiqi biliyə sahib olan insanın özünə inamından daha çox güvənir. Başqa sözlə, cahil insanın cahilliyindən qaynaqlanan özünə inamı var.
Professor Daninq irəli sürdükləri iddianı sübut etmək məqsədilə tələbələrin iştirakı ilə  bir sıra eksperimentlər həyata keçirirlər. Bütün bu araşdırmaların nəticəsi olaraq isə aşağı dərəcədə qabiliyyətli və aşağı ixtisaslı tiplərin xarakter nümunələrini ümumiləşdiriblər:

1. Onlar öz bacarıqlarını yüksək qiymətləndirir;
2. Onlar digər insanların həqiqi yüksək qabiliyyətini ədalətli şəkildə qiymətləndirmək bacarığına sahib deyillər.
3. Özlərinin bacarıqsızlıq dərəcələrini dərk etməyə qadir deyillər;
4. Bu növ insanlar öz bacarıqlarını yüksəldə bildikləri halda keçmiş bacarıqsızlığını dərk etmək xüsusiyyətinə sahib olurlar.

Devid Daninq "Özünü dərk etmək" kitabında Dunning-Kruger Effektini "gündəlik həyatın anastomoziyası" adlandırır. Anastomoziya, əsasən insult keçirən insanlarda rast gəlinən, öz xəstəliklərindən xəbərsiz olmalarına və ya bədənlərinin iflic olan hissəsinin iflic olduğuna inamadıqlarına əmin edən sinir xəstəliyidir. Daninq bir misal çəkir: “Siz, bir anosoqnotik iflicli bir xəstənin əlinin qarşısında bir qələm qoyub onu qaldırmaq istəsəniz, “yoruldum” və ya “Mənə qələm lazım deyil” sayaq cavabları alacaqsınız. Əlinin iflic olduğu üçün qələmi ələ ala bilmədiyini dərk etmir. Hətta bəzən görmə məhdudiyyətli insanlar da belə bir əngəlinin olduğunu qəbul edə bilmirlər. Əslində beynin sağ tərəfindəki “zədə” bu xəstəliyə səbəb olur. Buna bənzər bir "hemispatial neglect" (təxmini tərcüməsi, yarı məkana laqeyidlik) xəstəliyi var. Qeyd edilən beyin zədəsi xəstəliyindən əziyyət çəkənlər özlərini və ətraflarını yarı qəbul edə bilirlər. Məsələn, xəstə kişidirsə, üzünün yalnız yarısını qırxır, digər yarısını görmür. Restoranda ofisiant bir boşqab yemək gətirirsə, həmin xəstəliyin daşıyıcısı boşqada olan yeməyin yalnız yarısını yeyir və hətta yeməyin çox az olduğundan şikayətlənir. Daha konkret desək belələri ətraflarının və bədəninin yalnız əlli faizini hiss və dərk edirlər ...

Bu xəstəliyin təhlükəli tərəfi məsələnin fərdlərlə yekunlaşmadığındadır. Yəni, bu effektin təsiri altında olan şəxs kütlə üçün qərar vermə məqamındadırsa, lap tutaq ki, hansısa bir partiyanın, ictimai birliyin, təşkilatın, lap götürək şirkətin sahibdirsə verdiyi qərarın acı nəticələrinin sosial müstəviyə daşınması ilə təhlükəlidir. Və çox təəssüf ki, Daninq- Krüger effektinin ən çox yayıldğı sahə siyasətdir. Siyasi meydan bacarıqsız insaların, özünü tapa bilməyənlərin, yarımçıqların, natamamların özlərini belə effektlə göstərmələri üçün unikal imkandır. Eləcə də sosial media. Öz bacarıqsızlığının, istedadsızlığının fərqində olmayıb, böyük siyasi iddiada olanlar, özlərini hamıya dərs keçə biləcək, ağıl öyrədəcək gücdə təsəvvür edənlər məsuliyyət anında özlərinə, ətrafdakılara və cəmiyyətə böyük çətinliklər, problemlər yaşadırlar. Seçki prosesində hər cür insanla rastlaşdıq. Bəli, hər bir vətəndaşın seçmək-seçilmək hüququ var, bu təməl prinsipdir, razıyam. Amma bacarıqsız insanın seçici ilə görüşməkdənsə, seçici sevgisi qazanamqdansa, sivil mübarizə aparmaqdansa qarşı tərəfə şər atması, qara PR-la məşğul olması, saxta sorğu keçirib, özü haqda saxta fikir formalaşdırması, bir sözlə bütün yaramazlıqlardan, iyrəncliklərdən istifadə edərək rəqibi qaralaması qəbul olunan deyil. Seçki prosesini izlədikcə, yazılanları, yayılanları incələdikcə əmin olursan ki, bu tip insanlar hər dairədə var. Kimisi öz xəsətliyini bilir, kimisi bilmir. Nə qədər gec deyil, belə tanıdıqlarınız varsa həkimə, psixiatra göstərin. Fərdi qaydada dəlilik, cığallıq təhlükəli deyil, bunlar artıq kütlə ilə manipulyasiya edirlər.