Panteizm nədir?
"Panteizm" termini ilk dəfə İrlandiyalı azad düşünən John Toland (1705) yazılarında ortaya çıxan və Yunancada kökləri "pan" (hamısı) və "theos" ( Tanrı) sözlərindən yaradılan modern bir termindir. Ancaq adından fərqli olaraq fikrin özü çox qədimdir və fəlsəfə ilə bağlıdır. Panteizm metafizik və dini bir mövqedir.
Dünyanın dini ənənələrinin və mənəvi yazılarının əksəriyyəti panteist fikir və duyğularla əks olunur. Məsələn, Advaita Vedanta məktəbinin Hinduizmində, Kabbalistik Yəhudiliyin, Kelt mənəviyyatının və sufi mistikasının bəzi növlərində bu xüsusən belədir. Panteizm kimi fəlsəfi düşüncə tərzini ilk dəfə 17-ci əsrin ortalarında Dekartdan ilhamlanan Hollandiyalı filosof Barux Spinoza tərəfindən irəli sürülüb. Spinoza o dövrlərdə artıq yerini bərkitmiş rəsmi din olan xristianlıq və iudaizmi tənqid edir, onların sadəcə sərt ehkamlar və rituallar sayəsində gücləndiyini deyirdi. O, İncilin tarixini tənqidi təfsir edən ilk insan idi. Spinoza hər şeyin təbiət olduğunu deməklə yanaşı təbiəti Tanrı ilə eyniləşdirirdi. Hər şey bir-biri ilə əlaqəlidir, hər şey bir bütündür və bir vəhdət içində bir-birinə bağlanır.
Panteizmin qısa tərifi Spinozanın da dediyi kimi: Hər şey Tanrıdadı, Tanrı hər şeydir. Panteizmə (və Spinozaya) görə Tanrı təbiəti özü kənarda durmaq üçün yaratmayıb. Panteistlərə görə təbiət, kainat mövcud olan maddi və mənəvi hər şey Tanrının bir parçasıdı. Bizlər də cismən, ruhən və fikrən onun bir parçasıyıq. Spinozanın sözləri ilə qısa bir tərif versək "Biz onda yaşayır, hərəkət edirik, varlığımız ondadır". Yəni sən özün düşünsən, sən özün hərəkət etsən də, sənin fikirlərini təbiət düşünür və sənin vasitənlə hərəkət edir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, biz özümüz qərar verə bilmirik? Panteizmin buna izahı odur ki, bəli biz istədiyimiz kimi qərar verə bilərik, ancaq biz bir bütünün parçasıyıq və bu bütündən yəni, Tanrıdan kənara çıxa bilmərik. Panteist fikirlərin ədəbiyyatda tapıla bilər digər vacib mənbəyi Goethe, Coleridge, Wordsworth, Emerson, Walt Whitman, DH Lawrence və Robinson Jeffers kimi yazıçılardır. Yüksək mədəniyyətlə məhdudlaşmamaqla yanaşı, panteist mövzular populyar mediada, məsələn, "Ulduz Döyüşləri", "Avatar" və "Aslan Kral"kimi filmlərdə də işlənib.
