Komplo teoriləri niyə bu qədər maraq doğurur?
Komplo nəzəriyyələri narahatlıq doğuran yollarla özünü göstərə bilər və həqiqət budur ki, yaxın vaxtlara qədər onların arxasındakı psixoloji mexanizmlər bu nəzəriyyələr qədər qaranlıq idi.
2018-ci ildə bu mexanizmləri araşdıran iki elm adamı Jan-Willem van Prooijen və Karen M. Douglas, bu sahənin nə qədər yeni olduğuna və komplo nəzəriyyələrinin radikallaşmağa, hətta şiddətli davranışa səbəb ola biləcəyinə diqqət çəkdilər.
Nyu-Yorkdakı Weill Cornell Tibb Kollecinin klinik psixiatriya professoru Richard A. Fridman, Psixiatrik Xidmətlərdə 2021-ci ilin yanvarında nəşr olunan bir araşdırmada, bizim növümüzün uzun müddət ovçu-toplayıcı qruplarında yaşamasının bilinməyən təhdidlərə qarşı çox həssas bir davranışa səbəb olduğunu söylədi.
"Başqa insanların birləşərək birinin qrupuna zərər vermək üçün sui-qəsd edə biləcəyini düşünmək və gözləmək qabiliyyətinə sahib olmaq, insanları başqalarına şübhə ilə yanaşmasına səbəb olardı və bu səhv olsa da, etinasızca etibar etmək daha etibarlı bir strategiya olardı" Fridman deyir.
İnsanlar model axtaran məməlilərdir və əksər hallarda izahsız qalmağı yox, pis izahı üstün tuturlar. Bu idrak meyli təhlükəlidir. Fridman deyir ki, insanların modelləri ayırmaq və dünyanı anlamaq meyli bizi hadisələr arasında olmayan əlaqələri görmək kimi idrak səhvlərinə qarşı daha həssas edir.
1999-cu ildə Siyasi Psixologiya jurnalında nəşr olunan bir araşdırma da "hakimiyyətə inamsızlıq, düşmənçilik, özlərini gücsüz və köməksiz hiss etmək və haqsız olaraq əlverişsiz vəziyyətdə olmaq" ın hamısının sui-qəsd nəzəriyyələrinə qarşı düşünmənin güclü ön göstərişlərinin olduğunu göstərir.
Bu fikirləri müasir paranoyaya da tətbiq edə bilərik. Dünya Səhiyyə Təşkilatı, covid-19 pandemiyası ilə bağlı komplo nəzəriyyələrinin daha da yayılmasının qarşısını almaq üçün xalqı köməyə çağırdı. Tədqiqatçılar haqlıdırsa, bu nəzəriyyələrin cəmiyyət tərəfindən mənfi narahatlıq və çarəsizlik hissləri stresində əhaliyə təqdim olunduğuna dair dəlil tapa bilməliyik.
Covid-19 ilə əlaqəli komplo nəzəriyyələrinin çoxalmasının səbəblərindən biri də zərərli sağlamlıq nəticələri ola biləcək sosial şəbəkələr vasitəsi ilə virusla bağlı yalan məlumatların sürətlə yayılmasıdır.
Yaxşı, bəs doğru məlumatların yayılmasına və cəmiyyətdəki hər kəsin sağlamlığının və rifahının ən yaxşı şəkildə qorunmasına əmin olmaq üçün bu tendensiyalara necə qarşı çıxırıq? Bunun üçün yaxşı bir başlanğıc nöqtəsi idrak meyllərimizi əlimizə almaqdır. Bununla yanaşı, mütəxəssislər, internetdəki platformaların da əhəmiyyətli bir rolu olduğunu və səhv məlumatları platformalarından çıxarmaq üçün hərəkətə keçə biləcəklərini söyləyirlər.
