Blog

Din  fəlsəfəsinin müstəqil  bir  elm  olaraq  ərsəyə  gəlməsi  19-  cu əsrin  birinci  yarısına  təsadüf  etsə  də,  dinin  əql  və  təfəkkür  baxımından araşdırılması,  dinin  özü  qədər  tarixə  malikdir.  Din  fəlsəfəsi  termini haqda  açıqlama  verməzdən  öncə  «Din»  və  «Fəlsəfə»  barədə  bəzi məqamların  izahını  zəruri hesab edirəm.

Din nədir?

Ümumi  bir bölümdə  din  iki  qismə  bölünür.  İlahi  və  bəşəri  dinlər.   Tanrı  və  vəhyə  əsaslanan  dinlərə  ilahi  dinlər  deyilir.  Bu  növ  dinlərin əsas  və  mənşəyi  ilahi  göstərişlər  və  qeybə  inanmaqdır.  Bu  növ  dinlərdə insan  dinin  qurucusu  deyil,  əksinə  ilahi  göstərişi  alan  və  onu  öz  fərdi və  ictimai rəftar  və  davranışında  əks  etdirəndir.   Adından  göründüyü  kimi  bəşəri  dinlərin  qurucusu  insanının  özüdür. Bəşər  özünün  bəzi  fərdi  və  ümumi  ehtiyaclarını  ödəmək  üçün  bəzi inanclara  varır.  Sonra  onları  öz  rəftarında  göstərir.  Bu  növ  dinlərə insandan mənşələndiyi  üçün  bəşəri  dinlər  deyilir.   Alimlər  “Din  nədir?”  dedikdə  ona  kamil  tərif  vermək  istəyirlər.  Lakin din  mahiyyət  tipli  olmadığına  görə  ona  kamil  tərif  vermək  mümkün deyil.  Bildiyimiz  kimi  ancaq  mahiyyət  cinsli  predmetlərə  kamil  tərif vermək  olar.  Çünki  hər  bir  predmetin  tərifi  onun  mahiyyət  və  zatının açıqlanması  deməkdir.  Digər  tərəfdən  dinin  kateqoriyaları  arasında həqiqi  vahidliyin  mövcud  olmadığına  görə  onun  həqiqi  varlığı  da yoxdur.  Məntiqdə  qeyd  olunduğu  kimi  həqiqi  varlığı  olmayan mövcudun  mahiyyəti  də  yoxdur.  Mahiyyəti  olmayan  predmetlərə  isə dəqiq,  kamil  və  həqiqi  tərif  vermək  qeyri  mümkündür.  Buna  əsasən yalnız  mahiyyət  cinsli  predmetlərə  həqiqi  tərif  vermək  mümkündür. Nəticə  etibarı  ilə  deyə  bilərik  din  mahiyyət  cinsli  olmadığına  görə  ona aydın  və  dəqiq  tərif  vermək  olmaz.   Deməli  din  məfhum  və  məzmun  cinsli  olduğu  üçün,  ona  yalnız nominal tərif  vermək mümkündür.   Bildiyimiz  kimi  dinin  həqiqi  tərifi  haqqında  bir  çox  fikirlər  söylənilib. Onların  hər  biri  özünə  məxsus  fəlsəfi  düşüncələrə  bağlıdır.  Hazırda din  barəsində  80-dən  artıq  tərif  mövcuddur.  Buna  səbəb  dinə  müxtəlif aspektlərdən  yanaşmaqdır.  Məs:  Uilyam  Cems  dini  psixoloji baxımdan  belə  tərif  edir:  “Din  insanların  tənha  olduqları  anlarda hissləri,  əməlləri  və  təcrübələridir.  O  anlarda  özlərini  Allah adlandırdıqları  mövcudun  qarşısında  tapmaqlarından ibarətdir”.   T.  Pasons dini  sosiyoloji  baximdan  belə  tərif  edir  :  “Din  müxtəlif cəmiyyətlərdə  müvcud  olan  bəşər  əməllərinin,  inanclarının,  adətənənələrinin  və  qurluşunun toplusudur”.   Ümumiyyətlə  dinə  müxtəlif nəzərlərdən tərif  verilib : Matyo  Arnould :  “Din  həmin  əxlaqdır,  lakin  hiss  və  mehribanlıq  ona istilik,  aydınlıq  və  ucalıq  bağışlamışdır”.   Hətta  din  barəsində  dini  təriflərədə  rast  gəlirik  :  S.  Raynax insanların  Allahın  dəvətinə  cavabıdır”.   Və  ya  Herbert  Espenser :  “Din :  “Din  insanların  mərifət  və  elm  dairəsindən daha  geniş  olan  varlıqların  və  gözəgörünməz  qüvvələrin  nəzarətində olması həqiqətinə  etiraf etməkdir”.   Bu  təriflərin  hamısı  dində  mövcud  olan  bir  mənanı  tutaraq  onu  tərif etmişlər.  Bildiyimiz  kimi  bu  təriflərin  hər  biri  dinin  yalnız  bir xüsusiyyətini  qeyd  edir.  Bu  nəzəriyyə  həqiqətə  və  reallığa  daha  uyğun olar  ki,  dini  hamının  qəbul  edəcəyi  vahid  bir  mənaya  tərif  etmək mümkün  deyil.  Başqa  sözlə  desək,  din  hamının  qəbul  edəcəyi  vahid bir mənaya  malik deyil.   Lüdviq  Vitqenşteyn özü  analitik  fəlsəfənin  korifeylərindən  biridir. Onun  nəzəriyyəsi  əsasında  belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  din  adı  altında bir  çox  mövzular  toplanır.  Vitqenşteyn  onları  bir-biri  ilə  sıx  əlaqədə olan  “Ailəvi  oxşarlığa” bənzədirdi.  O,  həmişə  oyunu  misal  vururdu, oyun  elə  bir  şeydir  ki,  ondan  ləzzət  alırıq  və  ya  oyun  həmin  rəqabətdir deyə  onu  tərif  edə  bilmərik.  Çünki  bəzən,  oyundan  mənfəət  güdürük və  bəzən  bəzi  oyunlar  bir  şəxs  tərəfindən  icra  edilir.  Həqiqətdə  bu xüsusiyyətlərdən  heç  biri  təklikdə  oyunun  tam  mənası  və  tərifi  deyil. Vitqenşteynin  oyun  mövzusunda  nəzərə  aldığı  məsələdən  din terminalogiyasında  da,  onu  tərif  etmək  üçün  istifadə  edə  bilərik.  Belə qənaətə  gəlmək  olar  ki,  müxtəlif  varlıqların  arasından  xass  bir xüsusiyyətə  din  adı  vermək  düzgün  sayılmaz.  Daha  yaxşı  olar  ki, “Ailəvi  oxşarlıqlar”  toplusuna  inanaq.  Çünki  təkcə  bir  cəhətdən  dinə tərif  vermək onun  barəsində  dolğun fikir  söylənilməsinə  dəlalət  etmir.   Məsələn  :  bir  çox  monoteist  dinlərdə  Allaha  pərəstiş  və  sitayiş  məsələsi var.  Bəzilərində  isə  bu  mövzu  ön  plandadır.  Amma  Theravada Buddismdə yoxdur.  Din  çox  vaxt  insanlarda  daxili  duyğuların  və uyğunluqların  meydana  gəlməsi  üçün  bir  vasitədir.  Bunu  nəzərə alaraq  dini  gətirən  böyük  insanların  bir  çoxu  öz  zamanlarında  qeyriadi,  dəli və  s...  hesab ediliblər.   “Ailəvi  oxşarlıqlar”  modeli  bu  növ  fərqlərə  yaxşı cavab verir.  Bu  model həmçinin  bizə  bu  imkanı  verir  ki,  rəsmi  dinlər  ilə  qeyri-dini ideologiyaların  oxşar  və  fərqli  cəhətlərini  dərindən  tədqiq  edək. Məsələn  :  Marksizmin,  gələcəyin  təbəqəsiz  cəmiyyəti,  kimi  özünə uyğun  son  armanı  var.  Burada  aydınlaşdırırıq  ki,  marksizm  bəzi xüsusiyyətlərdə  böyük  dinlər  ailəsinə  şərikdir.  Bir  halda  ki  digər xüsisiyyətlərdə  daha  dəqiq  desək,  onlarda  olan  əsas  xüsusiyyətlərdə onlardan fərqlənir.   Amma  bu  böyük  toplunun  daxilində,  yəni  ailəvi  oxşarlıqların  içində bir  xüsusiyyət  daha  çox  önəmlidir.  Bu  xüsusiyyət  səadət  və  nicat məsələsidir.  Dünyanın  kamilləşmiş  və  bütün  böyük  dinlərində  səadət və  nicata  bir  növ  inam  və  əqidə  vardır.  Yəni  ümumiyyətlə  mövcud olan  çirkin  və  günahlı  həyatdan  tam  şəkildə  ümidvar  və  daha  yaxşı həyatə  köçmək  inancı  var.  Bütün  dinlərdə  müxtəlif  üsullarla, bəşəriyyətin yaşadığı mövcud  dünyanın  aldadıcılığından, azdırıcılığından və  təhrif ediciliyindən söz  açılır. Ümumiyyətlə,  hər  bir  son  hədəfin  etibarı  onun  məqsədinin  həqiqi  və real  olmasına  bağlıdır.  Bu  dinlərdən  hər  biri  özünün  nicatşünaslıq  praqramı  əsasında,  mütləq  varlığa  qovuşmaq  üçün  müxtəlif  vasitələr irəli  sürürlər.  Bəziləri  imanı,  digərləri  Allahın  zatında  fənaya  çatmağı, başqaları  isə  ruhi  çirkinliklərdən  uzaqlaşmağı  və  əxlaqi  sərvətlərə malik  olmağı  məsləhət  görürlər.  Bu  dini  cərəyanların  hər  birində səadət  və  nicat  yeni  bir  keyfiyyətə  malik  olur.  Bunlar  yalnız  özündən keçib,  Allaha  doğru  hərəkət  etdikdə  hasil  olur.  Yəni  xudbinlik  yox, əksinə  xudabinlik  əmələ  gəldiyi  təqdirdə  insan  səadət  və  nicatı  əldə edir  .Bu  qısa  araşdırmadan  aydın  olur  ki,  dinə  vahid  tərif  vermək  çətin və  mürəkkəb  işdir.  Əlbəttə  unutmamalıyıq  ki,  din  hadisə  və  ya  mövzu deyil,  əksinə  sirrdir.

Fəlsəfə nədir?

Fəlsəfə  yunan mənşəli sözdür.  Bu  söz  «Phileo-fileo»  -  sevirəm,  «sophiasofiya»  –  müdriklik  sözlərinin  birləşməsindən yaranmışdır.   «Fəlsəfə»nin  müxtəlif  təriflərə  malik  olması  danılmazdır.  Qədim  yunan sivilizasiyasında  fəlsəfi  məktəb  yaratmış  Platon  və  Aristotelin  fəlsəfəyə baxışı XX  əsrdə  yayılmış  «Existansializm  -  ekzistansializm» fəlsəfəsindəki  baxışla  eyni  deyil.  Buna  baxmayaraq  bəzi  tədqiqatçılar fəlsəfəyə  də  ümumi  bir  tərif  vermək  istəmişlər.  Misal  olaraq  fəlsəfəni təfəkkürün  varlığa  və  şüurun  materiyaya  münasibəti  problemlərini araşdıran  bir  elm  kimi  təqdim  etmişlər.  Və  yaxud,  varlığı  varlıq baxımından araşdıran elmi fəlsəfə  adlandırmışlar.   Fəlsəfənin  müxtəlif  sistemlərə  ayrılmasına  nəzər  salarkən  bu  elmə vahid  tərif  vermək  fikrindən  daşınırıq.  Bütövlükdə  deyə  bilərik  ki, fəlsəfə  dedikdə  varlığın  və  insan  həyatındakı  problemlərin  əql  və təfəkkür  müstəvisində  həlli  yada  düşür.  Burada  fəlsəfədən  məqsəd müstəqil  bir  elm  deyil,  yalnız  problemin  əql  mənzərəsindən çözülməsidir.  Göründüyü  kimi  fəlsəfənin  tarixi,  insanın  özü  qədər qədimdir.  Çünki  insan  yaranandan  bəri,  daim  özünün  varlığı,  həyat problemləri  və  digər  düşünüləsi  məsələlər  barədə  düşüncələrə dalmışdır.  Bu  isə  insanın  «əql»  qüvvəsinə  malik olmasından irəli gəlir.   Qeyd  etdiyimiz  kimi,  fəlsəfə  elmi  varlığın  izahı  və  bu  varlığın  əsas obyekti  olan  insanın  təməl  problemlərinin  həllində  çalışan  elm  kimi tanınmışdır.  Beləliklə,  filosof  cəmiyyətin  əsas  düşünən  beyini,  varlığın müxtəlif  gizli  məqamlarını  aşkara  çıxaran  şəxs  olmuşdur.  Fəlsəfənin mütaliə  və  tədqiq  dairəsi  geniş  olduğundan  bu  elm  özünün  həyat tarixində  çox  fərqli  və  hətta  bir-biri  ilə  ziddiyyətli  ideyalara  malik məktəb və  sistemləri  təcrübə  etmişdir.   Fəlsəfənin  müstəqil  bir  elm  olaraq  təşəkkül  tapıb  formalaşmasının izahına  gəldikdə  isə,  qərb  və  şərq  fəlsəfəsi  cərəyanlarını  bir-birindən ayırmaq  məcburiyyətindəyik.  Şübhəsiz,  bu  barədə  geniş  mütaliə oxucunun  öz  üzərinə  düşür. Lakin  əziz  oxucularımızın  fəlsəfə  və  Şərq-Qərb  fəlsəfi  cərəyanlarından ümumi  anlayış  əldə  etmələri  üçün  bu  cərəyanların  indiyə  qədərki tarixinə  qısa  baxışı  zəruri  bilirəm.   Fəlsəfə  tarixçiləri  qərb  fəlsəfəsinin  üç  mərhələdən  ibarət  olduğunu vurğulamışlar.  Bunlar  antik  fəlsəfə,  orta  əsrlər  fəlsəfəsi  və  yeni fəlsəfədir.  Fəlsəfənin  qədim  dövrlərə  aid  mərhələsi,  əsasən Yunanıstanda,  ərsəyə  gəlib  formalaşdığı  üçün  bu  dövrə  yunan  fəlsəfəsi dövrü də  deyilir.   Şərq  fəlsəfəsi  tarixinə  nəzər  salarkən  bu  fəlsəfənin  üç  müxtəlif  sistemə ayrılmasının  şahidiyik.  Bunlar  Peripatetizm, neoPlatonizm Transsendental Teosofiya və adı ilə  məşhur  olan fəlsəfi cərəyanlardır.

Din Fəlsəfəsi nə deməkdir?

Din  fəlsəfəsi din  barəsındə  fəlsəfi  düşüncə  deməkdir.  Yəni  etiqad  və inancları  fəlsəfi  şəkildə  araşdırma,  başqa  sözlə,  din  fəlsəfəsi  rasional ilahiyyatın  davamçısıdır.  Yəni  din  fəlsəfəsi  vəhyə  əsaslanan ilahiyyatdan  fərqli  olaraq  dinə  əqli  baxışdan  yanaşır.  Və  öz  yüksək rolunu  bəşəriyyətə  töhfə  edir.  Əqlə  əsaslanan  ilahiyyatın  məqsədi  əqli sübutlarla  Allahın  vücudunu  sübut  etməkdir.  Elə  bu  məsələ  vəhy iddiaları  üçün  spesifik  bir  xüsusiyyətə  malikdir.  Lakin  belə düşünülməməlidir  ki,  din  fəlsəfəsinin  vəzifəsi  yalnız  əqli  sübutlarla Allahın  vücudunu  isbat  etməkdir.  Dini  inancları  da  fəlsəfi  şəkildə araşdırmaq  onun  vəzifəsidir.  Hansısa  əqidəni  mənalı  və  ağıla  uyğun olub-olmamasını  araşdırmaq  fəlsəfi məsələ  hesab edilir  . Bu  tərifə  əsasən  din  fəlsəfəsi  dini  öyrənmək  üçün  bir  vəsilə  deyil, əksinə  dini  nöqteyi  nəzərdən  ona  yanaşmağın  heç  bir  lüzumu  və zərurəti  yoxdur.  Din  fəlsəfəsinin  araşdırdığı  məsələyə  münasibəti  ya mənfidir,  ya  müsbət.  Ateistlər  və  dindarlar  eyni  şəkildə  din  barəsində fəlsəfi  araşdırmalar  apara  bilərlər.  Həqiqətdə  həmin  işi  də  edirlər  və inkişafa  doğru  irəliləyirlər.   Din  fəlsəfəsi  din  və  fəlsəfənin  inteqrasiyasından  meydana  çıxır. Beləliklə  aydın  olur  ki,  din  fəlsəfəsi  ilahiyyatdan  ayrılan  bir  fakultə  və ya  elm  deyil,  əksinə  fəlsəfədən  ayrılan  bir  elmdir.  Din  fəlsəfəsi  dini əqidə  sistemləri,  dini  məfhumları,  dini  təcrübələri,  ibadət mərasimlərini  və  bu  kimi  əqidəvi  sistemlərin  əsasında  dayanan düşüncə  və  təfəkkürləri  tədqiq  edir.  Dünyanın  mötəbər universitetlərində  dini  əqli  baxımdan  tədqiq  edən  elmə  din  fəlsəfəsi deyilir.  Din  Fəlsəfəsi  vasitəli  bilik  növüdür  və  özünün  tədqiq  etdiyi mövzudan  tam  şəkildə  müstəqildir.  Din  fəlsəfəsi  aşağıda  qeyd edəcəyimiz  elmlər  kimi,  yəni  barəsində  bəhs  edən  mövzular dairəsindən  bir  hissə  deyil.  Elm  fəlsəfəsi, Hüquq  fəlsəfəsi, Hünər fəlsəfəsi, Tarix  fəlsəfəsi, Məntiq fəlsəfəsi və  s...  kimi bir  elmdir.   Bu  cəhətə  əsasən,  elm  fəlsəfəsi  məxsus  bir  elmə  aid  edilmədiyi  kimi, din  fəlsəfəsi  də  konkret  dinə  və  ya  məxsus  teoloji  məktəbə  aid  edilmir. Amma  eyni  zamanda  hər  dinin  barəsində  onunla  uzlaşan  formada  o dinin  mövzularına  nəzər  salır.  Yəni  din  fəlsəfəsində  həm  bütün  dinlərə aid  olan  ümumi  məsələlərə  və  həmçinin  konkret  dinə  aid  olan mövzulara  toxunulur.  Məs:  bütün  dinlərə  aid  olan  ümumi məsələlərdən  biri,  adi  dil  ilə  müqayisədə  dinin  dilinin  mahiyyətidir. Məxsus  dinə  aid  olan  məsələlər  daha  çoxdur:  Yəhudilikdə  Yəhvə, Xristianlarda  üçlükdə  təcəlli  edən  Tanrı,  İslamda  Tövhid,  ədalət  və  ya əbədi  həyat,  Buddismdə  nirvanaya  qovuşmaq,  Konfutsizmdə  sədaqət və  ya  alicənablıq  və  s...  .  Föründüyü  kimi  din  fəlsəfəsi  məxsus  dinə  aid olan mövzuların  arxasında  dayanan təfəkkür və  sübutları  araşdırır. Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  din  fəlsəfəsində  dinin  mahiyyətindən  bəhs etdikdə  müxtəlif  dinlərə  ayrılıqda  və  bir-birindən  tam  müstəqil  şəkildə diqqət  yetirilir.  Din  fəlsəfəsində  vahid  dünya  nəzəriyyəsindən  sonra yaranan  çox  mübahisəli  məsələlər,  müxtəlif  dinlərin  ardıcılları tərəfindən  etiraza  səbəb  olan,  bütün  dinlərin  həqiqətə,  səadətə  və nicata  vara  biləcəyi  fərziyyəsi araşdırılır.